बुद्ध धर्म : केही अाधारभूत जानकारी

बुद्ध धर्म एक अनिश्वरवादी धर्म हो। ऐतिहासिक रुपमा यो धर्म शाक्यमुनि बुद्ध (गौतम बुद्ध) र उनका अनुयायीहरुका शिक्षामा आधारित धर्म हो। बुद्ध धर्मको परम्परामा भने गौतम बुद्धलाई वर्तमान कल्पको चौथो सम्यक सम्बुद्धको रूपमा मानिन्छ । उनी छैंटौं देखि पाँचौं शताब्दी ईसा पूर्व सम्म जीवित थिए । उनी बितेको अर्को पाँच शताब्दीहरूमा बौद्ध धर्म सारा भारतीय उपमहाद्वीपमा फैलियो, र अर्को दुई हजार बर्षहरूमा मध्य, पूर्वी र दक्षिण-पूर्वी जम्बू महाद्वीपमा पनि फैलिन गयो । आज, बौद्ध धर्ममा तीन मुख्य संघ छन्: थेरवाद, महायान र वज्रयान। बौद्ध धर्मलाई पैंतीस करोड भन्दा अधिक मानिसहरू मान्दछन् र यो दुनियाको चौथो सबैभन्दा ठूलो धर्मको रूपमा रहेको छ ।

 

बुद्ध भन्नाले बोधिप्राप्त वा अन्तिम सत्यको साक्षात्कार गरेको महामानव बुझिन्छ। जो व्यक्ति आफ्नै प्रयासले विना गुरु बुद्धत्व प्राप्त गर्दछन् र अरू प्राणीहरूलाई दु:खनिरोधको मार्गदर्शन गर्दछन् उनलाई सम्यक सम्बुद्ध भनिन्छ । भनिन्छ कि गौतम बुद्धभन्दा अघि अनेक सम्यक सम्बुद्धहरू उत्पन्न भइसके र भविष्यमा पनि अनेकौं सम्यक सम्बुद्धहरू उत्पन्न भई दु:खनिरोधको सनातन शिक्षा दिनेछन । बौद्ध धर्मको अन्तिम लक्ष्य हो दुःखबाट सदाका लागि मुक्ति । बुद्धले दु:खमुक्तिसँग सरोकार नराख्ने दार्शनिक प्रश्नहरूलाई महत्व दिदैंनथे । उनी भन्दथे, “भिक्षुहरू म केवल एउटा कुरा मात्र सिकाउंछु: दु:ख र दु:खनिरोधको उपाय ।” शीलको जगमा रहेर ध्यानद्वारा समाधि पुष्ट गर्दै पज्ञा उत्पन्न् गराउन सकेमा नै दु:खमुक्तिको अवस्था निर्वाणको साक्षात्कार गर्न सकिन्छ भन्ने उनको मूल शिक्षा हो ।

 

सिद्धान्त
गौतम बुद्धको अन्त्य पछि, बौद्ध धर्मका बेग्ला-बेग्लै सम्प्रदाय उपस्थित भइसकेका छन्, तर यी सबैका केही सिद्धान्त मिल्दछन् ।

 

प्रतीत्यसमुत्पाद
प्रतीत्यसमुत्पादको सिद्धान्त भन्दछ कि कुनै पनि घटना केवल दोस्रो घटनाहरूका कारण नैं एक जटिल कारण-परिणामका जालमा विद्यमान हुन्छ । प्राणीहरूको लागि, यसको अर्थ छ कर्म]] र विपाक(कर्मका परिणाम)का अनुसार संसारको चक्र छैन । किन भने सबै केही अनित्य र अनात्मं (बिना आत्मा को) हुन्छ, केही पनि सच्चाइमा विद्यमान छैन । हरेक घटना मूलतः शुन्य हुन्छ। परंतु, मानव, जसका नजीकै ज्ञानको शक्ति छ, तृष्णा लाई, जुन दुःखको कारण छ, त्यागेर, तृष्णामा नष्टको भए शक्तिलाई ज्ञान र ध्यानमा बदलेर, निर्वाण पाउन सक्दछन् ।

 

चार आर्य सत्य
१. दुःख : यस दुनियामा सबै केही दुःख छ। जन्ममा, बूढो हुनेमा, रोगमा, मृत्युमा, प्रियतम भन्दा टाढा हुनमा, मन नपर्ने चीजहरू सहितमा, चाहिकोलाई न पाउनुमा, सबैमा दुःख छ ।
२. दुःख प्रारम्भ : तृष्णा, या चाहना, दुःखको कारण छ र फेरी सशरीर गरेर संसारलाई जारी रख्दछ ।
३. दुःख निरोध : तृष्णाबाट मुक्ति पाएमा जान सक्दछ ।
४. दुःख निरोधको मार्ग : तृष्णाबाट मुक्ति आर्य अष्टांग मार्गका अनुसार बाँच्नबाट पाएमा जान सक्दछ ।

बुद्धको पहिले धर्मोपदेश, जुन उनले आफ्नो साथका केही साधुहरूलाई दिएका थिए, यी चार आर्य सत्यहरूका बारेमा थिए ।

 

आर्य अष्टांग मार्ग
बौद्ध धर्मका अनुसार, चौथो आर्य सत्यको आर्य अष्टाण्ग मार्ग हो दुःख निरोध पाउनको बाटो । गौतम बुद्ध भन्थे कि चार आर्य सत्यको सत्यताको निश्चय गर्नको लागि यस मार्गको अनुसरण गर्नु पर्छ :-

१. सम्यक दृष्टि : चार आर्य सत्यमा विश्वास गर्न
२. सम्यक संकल्प : मानसिक र नैतिक विकासको प्रतिज्ञा गर्न
३. सम्यक वाक : हानिकारक कुरा नगर्न र झूट न बोल्न
४. सम्यक कर्म : हानिकारक कर्महरू नगर्न
५. सम्यक जीविका : कुनै पनि स्पष्टतः या अस्पष्टतः हानिकारक व्यापार नगर्न
६. सम्यक प्रयास : आफै सुधारने कोशिश गर्न
७. सम्यक स्मृति : स्पष्ट ज्ञानबाट देख्ने मानसिक योग्यता पाउनको कोशिश गर्न
८. सम्यक समाधि : निर्वाण पाउन र स्वयंको गायब हुनु

केहि मानिसहरू आर्य अष्टांग मार्गलाई पथको तरिका भनेर सोच्दछन्, जसमा अगाडी बढ्नको लागि, पछिल्लो स्तरलाई पाउन आवश्यक छ र मानिसहरूलाई लग्दछ कि यस मार्गका स्तर सबै संग-संगै पाएर जान्छन् । मार्गलाई तीन हिस्साहरूमा वर्गीकृत गरिन्छ : प्रज्ञा, शीला, र समाधि ।

 

बोधि
गौतम बुद्धबाट पाएको ज्ञानतालाई बोधि भनिन्छ । मानिन्छ कि बोधि पाए पछि नैं संसारबाट छुटकारा पाइनछ । सारा पारमिताहरू (पूर्णताहरू)को निष्पत्ति, चार आर्य सत्यहरूको सारा सोच, र कर्मका निरोधबाट नैं बोधि पाएर जान सकिन्छ । त्यस समय, लोभ, दोष, मोह, अविद्या, तृष्णा, र आत्मांमा विश्वास सबै गायब भएर जान्छन् । बोधिका तीन स्तर हुन्छन्: श्रावकबोधि, प्रत्येकबोधि, र सम्यकसंबोधि। सम्यकसंबोधि बौध धर्मको सबै भन्दा उन्नत आदर्श मानिन्छ ।

 

संघ
बुद्ध धर्ममा संघको ठुलो महत्त्व छ। यस धर्ममा बुद्ध, बुद्धको धर्म र बुद्धको संघलाई त्रिरत्नको रुपमा मानिने गरिन्छ। संघका नियमहरु विनयपिटकमा संग्रहित छन। अंगुत्तरनिकायको कलमसुत्तमा बुद्धले आफ्नो अनुभव अनुसार धर्म पालना गर्ने स्वतन्त्रता दिएका तथा बुद्धले धर्मका सानातिना नियमहरु परिवर्तन गर्न सकिने उपदेश दिएका हुनाले बुद्धको परिनिर्वाण पश्चात बुद्ध धर्ममा विभिन्न प्रकारका संघहरु स्थापित भए। यस्ता संघ तथा संघका शाखाहरुमा विनयपिटकका नियमको पालना, स्थानीय सांस्कृतिक प्रभाव तथा धर्मको निश्चित पक्षमा बढी केन्द्रित हुने आदि विषयमा भिन्न मत राख्दछन। संघमा नै आश्रित नभइकन बुद्ध धर्मलाई आध्यात्मिक रुपमा पालना गर्ने पनि परम्परा भएको देखिन्छ। ऐतिहासिक कालमा विभिन्न निकाय तथा संघहरु रहेतापनि वर्तमानमा प्रायःजसो संघहरु तीन महासंघको प्रभावमा रहेको पाइन्छ। यी संघहरु थेरवाद, महायान र बज्रयान हुन। थेरवादलाई भूलवश केही मानिसहरु हीनयान पनि भन्ने गर्दछन। तर, हीनयान वर्तमानमा अस्तित्त्वमा नरहेको एक बुद्ध धर्मको इकाइ हो भने थेरवाद बुद्ध धर्मका तीन मुख्य संघ मध्ये एक हो।

विकिपिडियाबाट साभार